Ustawa o ochronie sygnalistów, która wchodzi w życie 25 września 2024 roku, może być szczególnie istotna w branży transportowej. Wiąże się bowiem z nowymi obowiązkami i ograniczeniami względem pracodawców – również tych prowadzących firmę transportową.

Kto może być sygnalistą?

Sygnalista musi być w odpowiedni sposób powiązany z firmą, której dotyczy zgłaszane naruszenie prawa. Oznacza to, że musi pozostawać w związku z wykonywaniem pracy na rzecz podmiotu.

Według art. 4. 1 ustawy z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów:

„Art. 4. 1. Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym:

1)     pracownik;

2)     pracownik tymczasowy;

3)     osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;

4)     przedsiębiorca;

5)     prokurent;

6)     akcjonariusz lub wspólnik;

7)     członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;

8)     osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;

9)     stażysta;

10)   wolontariusz;

11)   praktykant”.

Co więcej, naruszenie prawa może zostać zgłoszone przed podjęciem pracy w firmie:

„Ustawę stosuje się także do osoby fizycznej, o której mowa w ust. 1, w przypadku zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji o naruszeniu prawa uzyskanej w kontekście związanym z pracą przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym lub już po ich ustaniu”.

Co może zgłaszać sygnalista? Lista naruszeń

Co ważne, sygnalista nie ponosi odpowiedzialności w związku z tym, że zgłasza naruszenie względem pracodawcy. Ważne, żeby zgłoszenie miało związek z wykonywaną pracą i mieściło się w normach określonych prawnie. W ustawie wymienione są zakresy naruszeń, które mogą zostać zgłoszone przez sygnalistę. Jeśli na liście nie ma zakresu odpowiadającemu problemowi, istnieje ryzyko nieuwzględnienia go.

Lista zakresu naruszeń:

„Art. 3. 1. Naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, dotyczące:

1)     korupcji;

2)     zamówień publicznych;

3)     usług, produktów i rynków finansowych

4)     przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;

5)     bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;

6)     bezpieczeństwa transportu;

7)     ochrony środowiska;

8)     ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;

9)     bezpieczeństwa żywności i pasz;

10)   zdrowia i dobrostanu zwierząt;

11)   zdrowia publicznego;

12)   ochrony konsumentów;

13)   ochrony prywatności i danych osobowych;

14)   bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;

15)   interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;

16)   rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;

17)   konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w pkt 1–16”.

Gdzie sygnalista może zgłaszać naruszenia?

Zgłoszenia mogą być wewnętrzne i zewnętrzne. Zgłoszenia wewnętrzne opierają się na ustalonej przez podmiot, wewnętrznej procedurze. „Procedura zgłoszeń wewnętrznych” musi być zgodna z wymogami zawartymi w rozdziale 3 ustawy o z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów. Zgłoszenia zewnętrzne zaś polegają na bezpośrednim informowaniu o naruszeniu organ publiczny lub Rzecznika Praw Obywatelskich, gdzie są analizowane:

„Przy ocenie, czy działanie następcze jest odpowiednie, uwzględnia się w szczególności czynności podjęte w celu zweryfikowania informacji o naruszeniu, prawidłowość oceny informacji o naruszeniu oraz adekwatność środków podjętych w następstwie stwierdzenia naruszenia, w tym – w odpowiednim przypadku – w celu zapobiegnięcia dalszym naruszeniom, z uwzględnieniem wagi naruszenia”.

Co ważne, sygnalista nie musi wcześniej składać zgłoszenia wewnętrznego. Według przepisów art. 51 i 52 nie stosuje się, jeśli zgłoszenie zostało skierowane bezpośrednio do prasy.

Komu przysługuje ochrona?

Sygnalista podlega ochronie od momentu poinformowania o naruszeniu lub ujawnienia publicznego, pod warunkiem, że są one prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia. Aby sygnalista uzyskał ochronę, musi spełniać wyżej wymienione warunki oraz działać w dobrej wierze. Zgłaszane naruszenie powinno mieć uzasadnienie i opierać się na prawie, a nie na plotkach czy pomówieniach. Co ważne, ochrona przysługuje nie tylko sygnaliście, ale również jego współpracownikom, a nawet rodzinie. Fakt może być szczególnie istotny w przypadku, kiedy w firmie pracują krewni, a pracodawca za zgłoszone naruszenia podejmuje tzw. działania odwetowe – np. zwalnia sygnalistę i jego rodzinę.

Jakie są obowiązki podmiotu, czyli np. przewoźnika prowadzącego firmę transportową?

Zadaniem podmiotu jest stworzenie wcześniej wspomnianych reguł obowiązujących w firmie, określonych w ustawie jako „procedura zgłoszeń wewnętrznych”. Przedsiębiorca tworzy ją po konsultacjach z zakładową organizacją związkową albo zakładowymi organizacjami związkowymi lub przedstawicielami osób świadczących pracę na rzecz podmiotu prawnego. Szczegóły, jak dokładnie powinno to wyglądać, znajdują się w ustawie o ochronie sygnalistów.

Czy pracodawca może zwolnić sygnalistę?

Podmiot, wobec którego dokonano zgłoszenia, nie może działać w odwecie. W ustawie zawarte zostały działania pracodawcy wobec sygnalisty, które będą uznawane za odwetowe, m.in.:

• Odmowa nawiązania stosunku pracy, wypowiedzenie lub rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia.
• Zmniejszenie wynagrodzenia, wstrzymanie premii, awansu.
• Degradacja na niższe stanowisko.
• Negatywna ocena wyników pracownika.
• Zastraszanie, mobbing i inne działania odwetowe.

Oczywiście, nie oznacza to, że sygnalisty nie będzie można w ogóle zwolnić, czy negatywnie ocenić jego wyniki – po prostu pracodawca musi to odpowiednio uzasadnić i udowodnić, że jego działania wobec pracownika nie są odwetowe.

Źródło: USTAWA z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów, A. Gąsecka [w:] Firma Transportowa